Historia

25 stycznia 1936 roku Warszawa sprzedała Zrzeszeniu Organizacji Oświatowo-Kulturalnych działkę przy ulicy Reja 9 o powierzchni 4 497,02 m² z przeznaczeniem na wybudowanie siedziby tej organizacji. Powołane w 1933 roku do życia Zrzeszenie łączyło sześć organizacji oświatowo-kulturalnych, wśród których znalazł się Instytut Teatrów Ludowych, najważniejsza przedwojenna organizacja zajmująca się animacją ruchu teatrów ludowych. Celem ITL było wspieranie, podtrzymywanie i wspomaganie artystycznych widowisk ludowych w Polsce jako przejawów kultury oryginalnej, rodzimej i narodowej. Wiązała się z tym bezpośrednio działalność wydawnicza, szkolenie kadr, a także organizowanie wypożyczalni kostiumów, rekwizytów oraz sztuk teatralnych. Już od samych początków więc budynek miał mocne powiązania z teatrem, które z czasem tylko się umocniły.

Budynek przy Reja 9 wybudowano w niecały rok, dzięki czemu jeszcze w tym samym 1936 roku mógł stać się przestrzenią działania połączonych organizacji kulturalno-oświatowych, do budynku przeniesiono także redakcję „Teatru Ludowego”. W drugiej połowie 1936 roku  na Reja 9 otwarto drugą na Ochocie bibliotekę publiczną – posiadała bogaty księgozbiór naukowy oraz czytelnię czasopism, uruchomiono tu także wypożyczalnię książek dla dzieci i dorosłych.

We wrześniu 1939 roku budynek znalazł się w bezpośrednim sąsiedztwie działań wojennych – o ulicę Wawelską, z którą graniczy działka, oparta była jedna z linii obrony stolicy. Z tego też powodu w pobliżu teatru znalazły się groby żołnierzy poległych w starciach z nacierającymi wojskami niemieckimi – lokowano je na obrzeżach Pola Mokotowskiego oraz na Skwerze Wielkopolskim. Sam budynek nie został poważniej uszkodzony.

Zmieniona sytuacja, w której znaleźli się mieszkańcy Warszawy, nie spowodowała od razu zawieszenia działalności wszystkich instytucji. Wypożyczalnia oraz czytelnia dla dzieci, które mieściły się w budynku, nadal w nim pozostały i kontynuowały przedwojenną działalność. Jednocześnie jednak podjęto działania podziemne, których celem było podtrzymywanie kultury narodowej. Bibliotekarze nie oddali książek, które podlegały rekwizycji, prowadząc ich podziemną dystrybucję, w czytelni organizowano konspiracyjnie spotkania połączone z uroczystą oprawą poświęcone rocznicom narodowym oraz bohaterom. Dla dzieci zorganizowano koło plastyczne, koło recytatorskie, a także teatr lalkowy. Za organizacją tej podziemnej działalności stała Zofia Wędrychowska-Papuzińska, która w momencie zamknięcia biblioteki na Reja 9 zabrała część zakazanego księgozbioru do swojego domu, gdzie kontynuowała udostępnianie jej czytelnikom. Mieszkanie Papuzińskich służyło także za miejsce ukrywania Żydów oraz prowadzenia działalności konspiracyjnej, za co zarówno Zofia jak i jej mąż Stanisław zostali rozstrzelani w ruinach getta najprawdopodobniej w kwietniu 1944 roku.

Przed zamknięciem biblioteki i czytelni w 1942 roku, przez pewien okres rezydowała w niej także Szkoła Podstawowa nr 13, której budynek został zarekwirowany na niemieckie potrzeby jesienią 1939 roku. Trudno jednak ustalić, kiedy to dokładnie miało miejsce, ani ile trwało – szkoła była podzielona i równoległe prowadziła działalność w kilku miejscach, zanim ostatecznie udało jej się znaleźć odpowiednią dla siebie siedzibę. W okresie okupacji we właściwie wszystkich legalnie działających szkołach prowadzono także działalność konspiracyjną i tajne nauczanie, taka działalność mogła więc mieć także miejsce w budynku przy Reja 9.

Przedwojenni właściciele budynku nie od razu zostali z niego wyrzuceni. Na przełomie sierpnia i września 1939 roku działacze skupieni wokół „Teatru Ludowego” planowali repertuar dla teatrów żołnierskich oraz robotniczych czy chłopskich związany bezpośrednio z sytuacją polityczną. Szybki przebieg działań wojennych uniemożliwił jednak kolportaż ostatniego przedwojennego numeru czasopisma. Po upadku stolicy oficjalne władze rozwiązały działalność wszystkich dotychczasowych organizacji oraz pozbawiła je majątków. Stowarzyszenie utraciło więc prawo własności do budynku, z częścią działalności musiało zejść do podziemia, jednak wciąż w nim pozostało – tak samo jak księgozbiór (którego zdelegalizowaną część działacze ukryli we własnych mieszkaniach) oraz wypożyczalnia kostiumów i rekwizytów. W 1940 roku powołano do życia Ludowy Instytut Oświaty i Kultury, którego celem stało się zaplanowanie powojennej odbudowy amatorskiego ruchu teatralnego.

Sytuacja zmieniła się w 1943 roku, kiedy niemieckie władzy zajęły budynek na swoje potrzeby. Resztę księgozbioru Instytutu zdeponowano wówczas w bibliotece na Śniadeckich, podczas gdy kostiumy, rekwizyty oraz sztuki teatralne postanowiono przechować w piwnicy biblioteki na Koszykowej. Obie biblioteki wraz z powierzonymi im zbiorami spłonęły w Powstaniu Warszawskim.

Wiosną 1944 roku niemieckie wojska zaczęły być koncentrowane na Ochocie. Wówczas w budynkach przy Wawelskiej 56, Wawelskiej 54 oraz Reja 9 kwaterowały dwie niemieckie dywizje. Najprawdopodobniej także w tym okresie w pobliżu budynków wybudowano bunkry z bronią maszynową, szańce z zasiekami oraz umocnienia w oknach, tym samym zapewniając sobie pełne panowanie ogniowe nad okolicznymi ulicami. Stan osobowy niemieckiej placówki ulegał zmianom, by w przededniu powstania osiągnąć siłę około 300 esesmanów. Zdobycie tej obsadzonej przez niemieckie wojska placówki stało się pierwszym i jedynym celem Rejonu II w Powstaniu Warszawskim. Do szturmu na budynek przy Reja 9 skierowano pluton st. sierżanta Cudnego ps. „Grom” ze zgrupowania ppor. „Stacha” Gołembiewskiego. Atak przeprowadzono od strony ulicy Raszyńskiej 56, ze względu jednak na przewagę osobową oraz militarną przeciwnika nie mogło być mowy o szansach na powodzenie tego ataku. Powstańcy zostali odparci, a żołnierze z plutonu „Groma” znaleźli się w szeregach obrońców Reduty Wawelskiej.

Warszawa zaczęła się podnosić z gruzów od 1945 roku. Budynek przy Reja 9 nie został zniszczony przez wycofujące się wojska niemieckie, dlatego mógł stać się ważnym punktem na mapie odbudowy stolicy. Chociaż główna siedziba Biura Odbudowy Stolicy mieściła się na ulicy Chocimskiej, to ilość zadań stojących przed BOS spowodowała utworzenie w innych częściach miasta delegatur biura, odpowiedzialnych za konkretne dzielnice. W ten sposób w budynku znalazło się Biuro Odbudowy Stolicy – Wydział Zleceń i Nadzoru Dzielnicy Zachód ul. Reja 9 róg Raszyńskiej, jak głosiła oficjalna pieczątka. Budynek, choć nie zniszczony, wymagał jednak kapitalnego remontu, który zaczęto planować już latem 1945 roku – przede wszystkim naprawy wymagała instalacja elektryczna, grzewcza oraz wodociągowo –kanalizacyjna. Budynek w oficjalnych pismach określano jako „budynek biurowy” i do tych konkretnie potrzeb w pierwszej kolejności był przystosowywany. Trudno jednak ustalić, do kiedy BOS miało swoją siedzibę w tym budynku. Biuro nie było także jedynym lokatorem. Po wojnie do budynku powrócił także Ludowy Instytut Oświaty i Kultury – choć dekret Bieruta z października 1945 roku odebrał im prawdo do gruntu, a sam budynek został zawłaszczony na potrzeby miasta, to Instytut prowadził swoją działalność na Reja 9 do 1948 roku. W tym krótkim okresie swojego działania próbował nawiązać do przedwojennych celów organizacji; kształcenia kadr, wskazywania repertuaru oraz udostępniania sztuk i rekwizytów teatrom ludowym.

W kolejnym czterdziestoleciu przez budynek przewinęło się wiele instytucji, które potrzebowały powiązanej z teatrem siedziby. Już w 1946 roku Władysław Hańcza prowadził tu kurs aktorski. W 1950 roku do obecnej siedziby Teatru Ochoty przeniesiono nowopowstałą Państwową Wyższą Szkołę Teatralną. Budynek jednak bardzo szybko okazał się za mały – brakowało przestrzeni, w której młodzi aktorzy mogliby pokazywać swoje przedstawienia dyplomowe. Stąd konieczność pozyskania odpowiedniej sali teatralnej – dlatego też pokazy odbywały się w sali na ulicy Jagiellońskiej, w 1953 roku przekształconej w siedzibę Teatru Baj. W tym samym roku zaczęły się także powolne przenosiny PWST do odbudowanego budynku przy Miodowej 22/24, które zakończyły się w 1955 roku.

W 1953 dzięki temu, że coraz więcej przestrzeni się zwalniało, do budynku mogło się wprowadzić Państwowe Liceum Technik Teatralnych, którego celem było kształcenie techników, bez których niemożliwe było działanie profesjonalnych scen. Brakowało jednak miejsca na to, żeby przenieść do budynku także pracownie i warsztaty, które dopiero z czasem powstały na Reja 9. Ostatecznie powstały cztery izby elektrotechniki i oświetlenia sceny, dwie izby rzeźby, cztery izby malarstwa teatralnego, cztery izby modelatorstwa oraz trzy izby administracyjno-gospodarcze. Liceum wykorzystywało także istniejącą scenkę – najprawdopodobniej zbudowaną na potrzeby PWST. PLTT wyprowadziło się do specjalnie dla niego wybudowanego budynku przy Miodowej 22 w 1957 roku, warsztaty pozostały jednak na swoim miejscu i służyły jego uczniom aż do 1969 roku i ostatecznego zamknięcia Liceum w czerwcu.

Lata po 1948 roku były trudne dla działaczy ruchu teatru ludowego, brakowało koordynacji działań, zawieszono wydawanie czasopisma, ruch został zmarginalizowany. Dopiero w 1956 roku, na fali odwilży utworzono Związek Teatrów i Chórów Ludowych, który rezydował na Reja 9 – podobnie jak redakcja przywróconego do istnienia „Teatru Ludowego”. W 1961 roku doszło do kolejnej unifikacji w ruchu, do istniejącego Związku przyłączyli się działacze związani z ruchem żywego słowa, co stało się podstawowym bodźcem dla utworzenia Związku Teatrów Amatorskich, nadal mieszczącego się w tym samym budynku. Razem z poszerzeniem zadań Związku, przyszło zrozumienie, że teatr amatorski może być doświadczeniem, które przygotuje widza na obcowanie z teatrem zawodowym, pogłębić jego odbiór sztuki – w związku z tym zaczęto powoływać do istnienia kluby miłośników sceny, koła przyjaciół teatru oraz zespoły czytania dramatu.

W końcowym etapie istnienia warsztatów PLTT, w budynku pojawiła się nowa instytucja kulturalna – 1 października 1968 roku na Reja 9 został otwarty Dzielnicowy Dom Kultury, którego podstawowym celem stało się animowanie życia kulturalnego dzielnicy. Przy DDK powstawały amatorskie zespoły teatralne, zespoły muzyczne, klub filmowy, klub fotograficzny, a także teatr aktorów zawodowych „Ochota”.

W 1969 roku, funkcjonującą na Reja redakcję „Teatru Ludowego” przekształcono w istniejące do dzisiaj czasopismo – „Scenę”. Zaś w 1971 roku Związek Teatrów Amatorskich został przekształcony w Towarzystwo Kultury Teatralnej, które kontynuuje działania swoich poprzedników, skupiając się na działaniach mających na celu upowszechnianie kultury.

W październiku 1970 roku w budynku przybywa jeszcze jeden lokator – Teatr Ochoty, który jako jedyna ze wszystkich opisanych dotąd organizacji przetrwa w nim do dzisiaj. Założony przez Halinę i Jana Machulskich teatr stanie się jedną z najważniejszych instytucji w dzielnicy, poprzez animację życia kulturalnego odciśnie na niej swoje wyraźne piętno. Współżycie wielu instytucji w jednym budynku było jednak trudne, szczególne tarcia można było odczuć na linii Teatr – Dom Kultury, które współdzieliły przestrzeń.

W latach siedemdziesiątych, w trudnym dzisiaj do ustalenia okresie, w piwnicach budynku mieścił się także Klub Harley-Davidsona, w którym spotykali się miłośnicy tych maszyn, w zamian za możliwość wynajmu przestrzeni zobowiązani do uczestnictwa w życiu kulturalnym Ochoty.

W czasie gdy Teatr Ochoty rósł w siłę i znaczenie, malał Dzielnicowy Dom Kultury, jedyną drogą wyjścia z impasu było stworzenie nowej siedziby dla teatru. To marzenie nie zostało jednak zrealizowane – Jan Machulski nie zdecydował się na opuszczenie gmachu i ostatecznie to Dom Kultury został przekonany do opuszczenia budynku przy Reja 9. W 1984 roku przeniósł się na Grójecką 75, do budynku, w którym mieści się do dzisiaj.

W połowie lat dwutysięcznych pojawiła się koncepcja modernizacji i rewitalizacji przedwojennego budynku, ostatecznie sfinansowanego jako element Projektu pt. „Rewitalizacja wybranych obszarów kryzysowych m.st. Warszawy w aspekcie ochrony zabytków, poprawy jakości przestrzeni publicznej oraz społeczno – kulturowym”, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego 2007 – 2013. Konkurs na projekt przebudowy wygrała grupa architektów: Jakub Magoń, Przemysław Fojcik, Danuta Fredowicz oraz Tomasz Leszczyński. Projekt realizowano w latach 2011-2015 – jego najbardziej widocznym z zewnątrz efektem jest dobudowany od strony ulicy Wawelskiej szklany pawilon, ozdobiony wzorem szachownicy. Na czas remontu wszystkie rezydujące w budynku instytucje musiały go opuścić – w 2015 roku na Reja powrócił jednak jedynie Teatr Ochoty. TKT, które jest spadkobiercami Zrzeszenia, które wybudowało budynek w 1936 roku, zdecydowało się zmienić siedzibę i od tej pory mieści się na Słupeckiej.

Po remoncie w budynku znalazła się przestrzeń na otwarcie klubokawiarni, miejsca spotkań nie tylko dla miłośników teatru.

W ramach obchodów Jubileuszu Pięćdziesięciolecia Teatru Ochoty rozpisano konkurs na mural, który oddawałby ducha teatru, łącząc przeszłość z teraźniejszością. Zwycięski projekt zaprezentował kolektyw SZTAMA aktorki Sylwii Goli i grafika Mateusza Bieniusy. Mural przedstawiający Jana i Halinę Machulskich wpisanych w zdekonstruowane logo teatru zdobi jedną ze ścian budynku, a jego odsłonięcie odbyło się w październiku 2020 roku.

Opracowała Barbara Michalczyk

 

Źródła:

  1. Bzówka M., Klećkowska E., Ilustrowany atlas architektury Ochoty, Warszawa 2016.
  2. Dzieje Ochoty, Kazimierski J., Warszawa 1973.
  3. Kasprzycki J., Korzenie miasta: warszawskie pożegnania, Mokotów i Ochota, Warszawa 1999.
  4. Kossakowski M., PLTT – szkoła osobliwa, Warszawa 1999.
  5. Nycz B., Instytut Teatrów Ludowych 1929-1939, w: „Przegląd Historyczno- Oświatowy”, Warszawa 1/1967.
  6. Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza, Ryszard Mączyński, Warszawa 1994.
  7. Towarzystwo Kultury Teatralnej w 80-lecie utworzenia organizacji, materiały II Konferencji Teatru Amatorskiego, Warszawa 1987.
  8. Wroniszewski J., Ochota 1939-1945, Warszawa 1976.

Za rozmowy i poświęcony czas serdecznie dziękuję pani Helenie Gąsiorowskiej oraz panu Lechowi Śliwonikowi.

Budynek Teatru Ochoty